تاریخچه پسته در ایران و جهان

تاریخچه پسته از آن مواردی است که برای خیلی از افراد می تواند جذاب باشد. این میوه با ارزش که این روز ها گل سرسبد ظرف آجیل ماست، راه طول و درازی را برای بدست آوردن این جایگاه گذرانده است. در این مقاله از مغز و پسته قصد داریم تاریخچه پسته و روند آن را به صورت کامل بررسی کنیم.

پسته، یکی از محصولات برجسته و مهم در فرهنگ و تاریخ ایران است که از گذشته ها تا به امروز جایگاه ویژه ای در زندگی مردم این سرزمین داشته است. با طعم شیرین و مغذی خود، پسته از دیرباز تاکنون نه تنها به عنوان یک خوراک محبوب بلکه به عنوان نمادی از فرهنگ و سنت های ایرانی شناخته شده است. در این مقاله، قصد داریم به بررسی تاریخچه و منشأ این محصول ممتاز پرداخته و ریشه های عمیقی که پسته در زمینه های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی ایران داشته است را بررسی نماییم. از زمان های قدیم، پسته به عنوان یکی از محصولات اصلی و اساسی در زندگی مردم ایران مطرح بوده است. تاریخچه پسته نشان می دهد این میوه نه تنها در تغذیه مردم بلکه در آیین ها و رسوم مختلف نیز جای خود را داشته است.

از سوغاتی های مهمانی ها و جشن های مختلف گرفته تا استفاده در طب سنتی، پسته همواره بخش مهمی از زندگی ایرانیان بوده است. در این مقاله، با بهره گیری از منابع تاریخی و مطالعات اجتماعی، به بررسی ریشه ها و تحولاتی که پسته در ایران پشت سر گذاشته است خواهیم پرداخت و تاریخچه پسته را بررسی خواهیم کرد. در این مقاله از مغز و پسته با هم از نخستین کشت های پسته در ایران تا تاثیر گذاری این محصول در اقتصاد و فرهنگ مردم، همه این مسائل را به دقت بررسی کرده و اهمیتی که پسته در زندگی ایرانیان داشته است را روشن خواهیم کرد.

 

مبدا و منشا پسته در ایران

پسته یکی از خوراکی های محبوبی است که از گذشته تا به حال به عنوان یکی از معروف ترین اقلام آجیل در بین ایرانیان شناخته شده و از آن در زمینه های بسیاری استفاده می کنند. پسته دانه ای مغذی می باشد که از ارزش بالایی برخوردار است و فقط در شرایط آب و هوایی گرم و خشک رشد می کند. تاریخچه پسته به گذشته های دور بر می گردد. در واقع درخت پسته در ایران دارای قدمت تاریخی است و از چهار هزار سال پیش پسته در ایران کشت می شده است. به طور کلی ایرانیان از گذشته تا به حال به خواص شگفت انگیز دارویی و غذایی پسته پی برده اند و می توان گفت که تاریخچه پسته و تاریخچه ایران به یکدیگر  تنیده اند.

پیدایش پسته در کشور ایران به دوره هخامنشیان یعنی حدود چهار تا پنج هزار سال پیش باز می گردد و درختان پسته ای که در جنگل های وحشی و خودرو در ایران رشد می کردند از حدود سه تا چهار هزار سال قبل اهلی شدند و توسط کشاورزان و باغداران مورد کشت و کار قرار گرفتند و پس از کشت در ایران به سایر کشور های اطراف و دریای مدیترانه منتقل شده است.

قدیمی ترین اثری که از پسته در جهان وجود دارد قطعه چوب نیم سوخته ای می باشد که مربوط به دوره عصر حجر است. این قطعه چوب سوخته در حدود هزار سال پیش در اطراف یکی از شهرستان های فارس به نام فسا پیدا شده است و امروزه در موزه پارس از آن نگهداری می شود.

یکی از مشهور ترین مورخان یونانی به نام هرودوت در یکی از نوشته های خود اشاراتی به کاشت پسته کرده است، بنابراین می توان گفت که درختان پسته در ایران از سابقه تاریخی ای برخوردار هستند و این محصول از چهار هزار سال پیش در ایران کشت می شده است. همچنین مردمان ایران از دور ترین ایام تاریخ به خواص دارویی و شگفت انگیز پسته دست یافته اند که می توانید برای اطلاعات بیشتر در رابطه با خواص معجزه گر پسته به مقاله خواص پسته مراجعه کنید.

به طور کلی خاستگاه اولیه پسته به دوره هخامنشیان و نواحی استان کرمان نسبت داده شده است، که پس از اسلام استان قم به عنوان یکی از ناحیه های پسته خیز مهم معرفی شده است.

پیشینه تاریخی پسته به نیمه اول قرن هجری باز می گردد که اولین نوشته ها در رابطه با پسته های سمنان، دامغان و قزوین می باشد که پسته کاری در استان قزوین در قرن هفتم و در استان کرمان به قرن دوازدهم نسبت داده شده است.

امروزه پسته های ایرانی بر اساس پیشینه تاریخی خود مانند منطقه تولید به همان نام محل نام گذاری شده اند مانند پسته های دامغانی، قزوینی، سبزواری و … البته قابل ذکر است که علاوه بر موارد گفته شده پسته بر اساس ویژگی ها و شکل ظاهری ای که دارد به ارقام مختلفی مانند پسته اکبری، پسته احمد آقایی، پسته کله قوچی، پسته ممتاز و … تقسیم می شود که هر یک از این ارقام پسته از نظر زمان رسیدن با یکدیگر متفاوت هستند و به دو دسته کلی زود رس و دیر رس تقسیم می شوند که نوع زود رس در اواخر مرداد ماه و نوع دیر رس در اوایل مهر ماه برداشت می شود.

پسته یکی از میوه های گرمسیری می باشد که در سال 1737 میلادی توسط یک شخص به نام لینه در اسپانیا و تحت نام علمی آناکاردیاسی نام گذاری شده است. درختان پسته بر خلاف درختان دیگر مانند گردو و بادام دو پایه می باشند و درختان نر و ماده آن از هم جدا هستند. باردهی درختان پسته به این صورت است که یک سال بارور و سال دیگر کمتر بارور هستند.

قدمت پیدایش پسته مربوط به چهار هزار سال است که نام درخت پسته در زبان های اروپایی، لاتین، یونانی، ترکی، عربی، روسی، ژاپنی و سایر زبان ها از نام ایرانی گرفته شده است.

نام این محصول زمانی که برای اولین بار به ایران وارد شد در زبان پارسی پیستاکو بود و به تدریج به پسته تغییر نام داد، کلمه لاتین Pistachio مشتق شده از کلمه پیستاکو می باشد و باغ های پسته در ایران از همان زمان به وجود آمده اند.

در واقع می توان گفت لفظ فارسی پسته از مردم نواحی شمال کرمان گرفته شده است و کلمه پسته یکی از کهن ترین واژه ها می باشد و از گویش مردمی که در مناطق پسته خیز در ایالات کرمان مستقر بودند منشاء گرفته است، در بخش بعدی بیشتر در رابطه با این موضوع توضیح خواهیم داد.

خاستگاه واژه پسته

همان طور که در بخش قبلی اشاره کردیم لفظ فارسی پسته از مردم نواحی شمال کرمان گرفته شده است و امروزه به عنوان یکی از قدیمی ترین و کهن ترین واژه های ایرانی به شمار می رود. شخصی به نام محمد بن جریر طبری در قرن سوم هجری قمری، مبدا پیدایش پسته را با زمان استقرار حضرت آدم بر روی زمین یکی می داند و در رابطه با این موضوع مطلبی نوشته است.

یکی از این مطالب این است که خداوند در زمان استقرار حضرت آدم بر روی زمین به او چند میوه جور مانند ده نوع میوه بدون پوست و ده نوع میوه پوست دار مانند پسته، فندق، بادام و گردو داده است.

یکی از مورخان مسلمان به نام مسعودی جهانگرد در سال 322 هجری قمری در معادن الجواهر و مروج الذهب، پسته را به عنوان یکی از دست آورد های حضرت آدم از بهشت دانسته و همچنین نوشته است  زمانی که حضرت آدم از بهشت رانده شد سی شاخه از میوه های بهشتی و مشتی گندم به همراه خود داشته است که ده تا از میوه ها پوست دار بوده اند.

همچنین در کتاب تورات نیز از تاریخچه پسته سخن به میان آمده است و نوشته شده است که حضرت یعقوب در زمان اعزام فرزندان خود به دربار حکم ران مصر می گوید که از محصولات سرزمین خود یعنی فلسطین برای آنها ببرند که از جمله این هدایا می توان به پسته، عسل و کتیرا اشاره کرد.

زیستگاه پسته

همان طور که می دانید پسته یکی از گیاهان بیابانی می باشد که مقاومت بسیار بالایی در برابر خاک های شور دارد. درختان پسته را می توان با آبی که دارای سه الی چهار هزار ppm از نمک محلول است آبیاری کرد و شاهد رشد آنها بود.

 درختان پسته در شرایط مناسب مقاوم تر هستند و می توانند در فصل زمستان درجه حرارت بین منفی بیست درجه سانتی گراد و در فصل تابستان درجه حرارت چهل و هشت درجه سانتی گراد را تحمل کند، درختان پسته نیازمند یک موقعیت آفتابی و خاک مناسب پسته کاری هستند تا بتوانند به خوبی رشد کنند و محصولات با کیفیتی را تولید نمایند.

همان طور که در بخش قبلی اشاره کردیم تاریخچه پسته مربوط به گذشته های دور می باشد بنابراین اولین زیستگاه های پسته را هم می توان جزو موارد باستانی دانست.

اولین نواحی رشد پسته در ایران جنگل های وحشی و خود رو در مناطق شمال شرقی، ناحیه سرخس و منطقه های جنوبی آن تا منطقه زود آباد تربت جام می باشد که پیشینه باستانی دارند.

در بین همه نظراتی که در رابطه با منشاء درخت پسته تاکنون مطرح شده است علاوه بر کشور ایران از کشور های ترکستان و افغانستان هم یاد شده است هر چند که امروزه کشور ایران با کشور های ترکستان و افغانستان دارای واحد های جغرافیایی با مرز های سیاسی جدا گانه است.

در تاریخچه پسته قدیمی ترین نقاطی که به عنوان مناطق پسته خیز شناخته شده اند عبارتند از: گرگان، سرخس، ردوس و قوم. همچنین طبق مدارکی از هزار و پانصد سال پیش موجود است می توان گفت پسته در استان های سمنان، قزوین، دامغان و جیرفت هم از گذشته کاشت پسته رواج داشته است.

پسته در شهر هایی مانند کرمان، رفسنجان، یزد، سیرجان،زرند و اصفهان قدمتی بین صد تا دویست و پنجاه سال دارد اما سابقه شهر هایی مانند سراوان، درگز، داراب، زاهدان و ورامین در کاشت پسته کمتر از صد سال می باشد.

اما امروزه استان کرمان و شهر رفسنجان به عنوان دو تا از مهم ترین مناطق پسته کاری در ایران و جهان به شمار می روند. در حال حاضر امروزه بیشتر از سیصد و پنجاه هزار هکتار باغ پسته بارور و غیر بارور در کشور ما وجود دارد که فقط دویست و هشتاد هزار هکتار آن در استان کرمان قرار گرفته است و هم این موضوع باعث شده استان کرمان به عنوان اولین و بزرگترین تولید کننده پسته در کشور ما محسوب شود و در تاریخچه پسته به عنوان بزرگترین تولید کننده پسته از آن یاد شود.  در صورتی که سری به مقاله پسته رفسنجان بزنید، با این شهر و عمق تاثیر آن در پسته بیشتر آشنا خواهید شد.

پسته از گذشته تاکنون به عنوان یکی از محصولات محبوب در بین مردم شناخته شده است و همین موضوع سبب به وجود آمدن یک تاریخچه جالب از پسته شده است، پسته به دلیل یافتن جایگاه ویژه در بین مردم در صادرات هم نقش مهمی پیدا کرد و همین باعث شد تا پسته به کشور های اروپایی مانند آمریکا راه پیدا کند. در بخش بعدی مقاله در رابطه با تاریخچه پسته و ورود آن به آمریکا برای شما توضیح خواهیم داد.

مناطق پسته خیز در ایران

یکی از موارد مهم در بررسیی تاریخچه پسته  این است که بدانیم پسته در کدام مناطق ایران تولید می شود. ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در تولید پسته، دارای مناطق متعددی است که به خوبی برای کاشت و توسعه این محصول مستعد هستند. این مناطق به دلیل شرایط آب و هوایی مناسب، خاک حاصلخیز و تجربه ی سابق در این زمینه، در جایگاه برجسته ای در صنعت پسته قرار دارند. از جمله مناطق مهم تولید پسته در ایران می توان به استان های زیر اشاره کرد:

استان کرمان: استان کرمان با شهرهای مانند رفسنجان، زرند، سیرجان و انار یکی از اصلی ترین مناطق تولید پسته در ایران است. شرایط آب و هوایی معتدل و خاک حاصلخیز این منطقه، کاشت و تولید پسته را در اینجا بسیار موفق کرده است.

استان خراسان رضوی: استان خراسان رضوی با شهرهای بردسکن، خلیل آباد و مه ولات نیز یکی از مهم ترین مراکز تولید پسته در ایران است. این استان به دلیل شرایط آب و هوایی مناسب و تجربه ی بسیار در کاشت و توسعه پسته، در صنعت این محصول نقش بسیار مهمی دارد. وقتی شرایط مانند سرمازدگی یا خشکسالی برای باغات پسته کرمان را دچار مشکلات تولید کند، خراسان به عنوان جایگزین اصلی برای تامین نیازهای بازار پسته در این شرایط وارد صحنه می شود.

استان سمنان: شهر دامغان در استان سمنان نیز یکی از مناطق مهم تولید پسته در ایران است. شرایط آب و هوایی و خاکی این منطقه، کشت پسته را در اینجا بسیار موفق کرده و به تولید این محصول با کیفیت بالا انجامیده است. می توان گفت باغ های قدیمی پسته در این استان و در شهر دامغان نشان از ریشه های عمیق پسته و تاریخچه پسته در این استان دارند.

این مناطق، به دلیل توانایی در تولید پسته با کیفیت، به عنوان قطب های تولید پسته در ایران شناخته می شوند و نقش بسیار مهمی در تأمین نیازهای داخلی و صادرات این محصول دارند. در صورتی که سری به مقاله

قطب تولید پسته در ایران بزنید، می توانید با چالش های تولید پسته در هر کدام از این شهر ها بیشتر آشنا شده و با سایر نقاط دیگر مثل استان مرکزی و قزوین، و کشت پسته در این استان ها نیز آشنا شوید.

 

تاریخچه پسته در آمریکا

در صورتی که بخواهیم در رابطه با تریخچه پسته در آمریکا صحبت کنیم باید بگوییم که دولت ایالات متحده آمریکا در قرن نوزدهم شروع به اجرای برنامه های گسترده در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی کرد که یکی از این برنامه ها برای این مناطق جمع آوری گونه های متنوع از گیاهان مختلف در سراسر جهان برای توسعه کشاورزی در این مناطق بیابانی بود. در زمان اجرای این طرح هزاران گونه گیاهی از پنج قاره به مرکز های تحقیقاتی کالیفرنیا، تگزاس و کانزاس فرستاده شدند.

بذر پسته برای اولین بار توسط چارلز ماین در سال 1854 میلادی، از جزیره سیسیل ایتالیا به کالیفرنیا برده شد و این شخص هرگز فکر نمی کرد که این بذر باستانی بتواند چنین جایی در یک سرزمین جدید برای خود باز کند.

امروزه پسته به عنوان یکی از موفق ترین گیاهانی می باشد که در قرن بیستم به کشور آمریکا راه پیدا کرده است. پسته یکی از محصولات بومی آسیای غربی و آسیای صغیر می باشد که حتی امروزه رویش گاه های بزرگ و وحشی آن در مناطق گرم و خشک در برخی از کشور ها مانند ایران، سوریه، فلسطین، هند، عراق، لبنان، آفریقا، کشور های بیابانی آسیا و اروپا جنوبی یافت می شود.

به طور کلی تاریخچه پسته در آمریکا از اوایل شروع تاریخ میلادی است که پسته به کشور های اروپایی راه پیدا کرد. اولین ورود پسته به کشور آمریکا در سال 1890 توسط سرویس گیاه شناسی انجام شد، اما پسته برای نخستین بار در سال 1904 به کالیفرنیا از طریق ایستگاه معرفی گیاه در چیکو کالیفرنیا که شمال دره ساکرامنتو می باشد وارد شد و جایگاه ویژه ای در آنجا پیدا کرد اما داستان تاریخچه پسته در آمریکا همین جا تمام نمی شود بلکه تازه شروع ماجرا است.

پس از راه یافتن بذر پسته به آمریکا و شروع تاریخچه پسته در آنجا اولین باغ پسته در کالیفرنیا احداث شد. پسته یکی از اقلام تحقیقاتی بود که در سال های آغازین قرن بیستم به مرکز تحقیقات گیاه شناسی چیکو کالیفرنیا راه پیدا کرد. اولین باغ بزرگ پسته توسط دو برادر ارمنی ایرانی در سال 1907 در ساکرامنتو کالفرنیا احداث شد و هم زمان با شروع جنگ جهانی که در اواسط دهه بیست میلادی بود پسته شور و بو داده وارداتی ایرانی در سراسر کشور آمریکا در دستگاه های فروشی که به صورت سکه ای بودند در دسترس همه مردم قرار گرفت.

اما بدون شک هیچ اتفاقی در تاریخچه پسته آمریکا مانند سفر دکتر وایت هوس به جنوب آسیا و ماوراء النهر در پایان قرن بیستم سرنوشت ساز نشده است.وایت هوس یکی از محققان مرکز گیاه شناسی چیکو  بود که به صورت سیستماتیک مناطقی که پسته خیز بودن را در جنوب آسیا و خاورمیانه مشاهده کرد و با یک کلکسیون غنی شده از ژنتیک پسته به کالیفرنیا بازگشت. پس از این اتفاق مرکز گیاه شناسی چیکو در کالیفرنیا در سکوت به توسعه گونه های گیاهی مناسب برای شرایط آب و هوایی کالیفرنیا پرداخت و تلاش های آنها در نهایت به سرانجام رسید و کولتیوار که یک گونه گیاهی کشت شده از گیاهان انتخاب شده بود  به عنوان مادر صنعت پسته در آمریکا شناخته شد.

تاریخچه کاشت پسته در آمریکا در همین جا تمام نمی شود بلکه تلاش های محققان آمریکایی ادامه پیدا کرد اما باز هم کل مساحت پسته کاری در کشور آمریکا در دهه پنجاه میلادی به 30 هکتار هم نمی رسید. اما با تلاش های انجام شده در دهه 60 میلادی مساحت پسته کاری در آمریکا چیزی حدود پانصد هکتار تخمین زده شد. اما اگر بخواهیم در رابطه با ابعاد اقتصادی پسته در آمریکا صحبت کنیم اولین محصول رسمی پسته در کالیفرنیا و در سال 1976 به بازار های آمریکا عرضه شد. با گذشت زمان مساحت باغ های پسته در در کالیفرنیا افزایش پیدا کرد به طوری که در هر دهه چندین برابر رشد کرد و توسعه باغ های پسته در آمریکا با قدرت بیشتری ادامه پیدا کرد و تحول بزرگی را در آمریکا به وجود آورد.

در حال حاضر پسته آمریکایی یا همان پسته هیبریدی یکی از پسته های معروف است که در ایران هم کشت می شود. در صورتی که سری به مقاله نهال پسته هیبریدی بزنید می توانید با این پسته بیشتر آشنا شوید.

همان طور که اشاره کردیم تاریخچه پسته در آمریکا در اوایل قرن نوزدهم رخ داده است و در طی چندین دهه توانست توسعه پیدا کند و امروزه بعد از ایران می توان گفت آمریکا یکی دیگر از بزرگترین تولید کننده های پسته در جهان می باشد.

نتیجه گیری

در مقاله بالا به بررسی تاریخچه پستعه در ایران پرداختیم، در واقع پسته یکی از محصولاتی می باشد که از گذشته تا به حال در بین مردم ایران شناخته شده است و کشور ایران یکی از بزرگترین تولید کننده های پسته در جهان می باشد که می تواند ارقام مختلفی از پسته را با کیفیت عالی تولید نماید و به سایر کشور های اروپایی صادر کند.

به طور کلی کاشت پسته در ایران دارای قدمت تاریخی است و از چهار هزار سال پیش پسته در کشور ایران کاشته می شده است. پسته یکی از محصولاتی است که علاوه بر قدمت تاریخی ای که دارد از گذشته های دور تا کنون خواص دارویی و شگفت انگیز آن مردم را تحت تاثیر قرار داده است.

در واقع تاریخچه پسته در همین موضوع تمام نمی شود بلکه پسته مبدا و منشاء هم دارد و همچنین واژه پسته به عنوان یکی از کهن ترین واژه ها شناخته شده است. پسته در در زیستگاه های مختلفی رشد می کند که دارای شرایط آب و هوایی گرم و خشک هستند و امروزه استان کرمان یکی از بزرگترین استان های تولید کننده پسته در ایران است. پسته یکی از مواردی است که به کشور های اروپایی مانند آمریکا راه پیدا کرده و تاریخچه پسته در آنجا هم تاثیر گذار بوده است و توانسته است آمریکا را پس از ایران به دومین تولید کننده بزرگ پسته در جهان تبدیل کند.